Paghinumdom

Phil Harold L. Mercurio

“…May paghiyom/May pagtawa/Ug may pangaraba/Kay sa imo sangkay/
An tangkod nga gugma.”— “Magsarangkay” komposisyon ni Francisco Morilao, Sr.,
Calbayog City, Samar

An paghinumdon kutay san kaagi. Nahihinumdom an usa nga tawo tungod kay nagbilin sin ukit sin mahinungdanon nga butang sa iya kasingkasing ug huna-huna an iya kaagi. Nahihinumdom siya san iya mga kasangkayan nga iya nahibalag sa iya kinabuhi. Nahihinumdom siya san mga himangraw, kanta ug siday nga ira ginsaruan. Nahihinumdom siya kay kaparte ini san iya kalibutan diin tumurok an kalipay, kinabuhi ug palaum.

San sini nga higayon akon ig-aasoy an akon kahibalag san usa nga magsusurat nga Boholana—si Marjorie Evasco. Akon ginhihinumdom an amon pagkasangkay sobra usa kadekada na dida ini san bumisgi ug manaringsing. An iya ngaran una ko nakatapo sa libro. Usa siya nga magsiriday sa Iningles ug Binisaya. Kay nag-aram man ako sin kurso nga literatura ug komunikasyon sa UP Tacloban, diri puydi nga diri matundog san usa nga BACA si Marjorie Evasco labi kay usa siya nga makarit nga manunurat dinhi sa aton dapit nga ginbabasa manta sa langyaw nga labnasan. Kamatuoran, nakilala ko si Marjorie Evasco sa classroom ni Prof. Merlie M. Alunan sadton tuig 2000 kay masukot basahon ngan himuon nga panurundan san maupay nga panurat an mga siday ni Marjorie Evasco. Diri ko mahihingalimtan an iya siday nga Is it the Kingfisher?, Origami, ug Ochre Tones—an pagdayig ni Juan Ramon Jiminez nga an “Makagarahum asul,” an kapilopilo san pulong sugad san papel nga talabong nga may kapilopilo nga mga karuyag sidngon, ug an darahunon nga taguto nga naharok sa tuna kada katunod san adlaw. Kongkreto an simbolismo ug nakasaladang an karuyag signgon san mga siday ni Marjorie Evasco mao nga inaayunan san mambarasa. Iba nga kaagi an ginpapasaro san iya mga sinurat. Kun babasahon mo si Evasco makakasulod ka sin kalibutan nga ginmugna sin mga pulong nga mahirot nga pinili. Kada pulong in sugad sin maidlang nga kristal nga imo aangkunon dara san kamaanyag sini ngan sugad man imo hihirutan sa imo hunahuna kay bulahan ini. Dadaayon ka ni Evasco san iya mga siday nga daw “Biringan”. Masangpot ka sa kahitaas-an kun paanano ini niya gin-inop, mahingangalimot ka san paglabay san oras. Kun tutuksan an kadak-an san mga siday ni Evasco, nakakapamanlandong an mambarasa san kamutangan san tawo, san katahom san kinabuhi, san kamatam-is san gugma. Langyaw man an gamit niya nga pulong san iya nauna nga mga siday, pero nalutaw san iya pagsiday an lumad nga sensibilidad ug kaagi nga nakagamot sa tuna.

Una kami nagkita ni Marjorie Evasco sadton 2008, unom katuig tikang ak nagtapos sa kolehiyo. Duranti adto san UP Centennial Celebration sa UP Tacloban nga ginpangunahan ni Prof. Merlie M. Alunan, tagdumara san magkasunodsunod nga aktibidad san nasabi nga okasyon, sugad san All-Visayas Centennial Creative Writing Workshop, Centennial Literary Lectures ug Centennial Literature Teachers’ Conference. Syahan ko nahisaygan personal si Marjorie Evasco sa MPB (Multi- Purpose Building) san UP Tacloban—an magsusurat nga masukot mahingarani ni Ma’am Merlie sa klase. Maabi-abi ug makisangkayon siya. Dida ko nasumpay an kalidad san iya mga siday ug an iya personalidad. Nalipay ak kaupod an iba pa nga mga magsusurat sa Samar ug Leyte nga nakatambong kami sadto nga katitirok nga nakadto si Ma’am Marj.

Sadton 2011, gin-imbitar ko si Marjorie Evasco nga magin panelist sa ikawalo nga Lamiraw Creative Writing Workshop sa Northwest Samar State University sa Siyudad san Calbayog, Probinsya san Samar. Waray ruhaduha, ginkarawat niya an imbitason. San nasabi nga pandayan pagsurat damo liwat nga mga magsusurat an nakabalag ni Evasco kay may disesyete nga magsusurat an presente tikang sa isla san Samar, Leyte, Biliran ug Capul kaupod pa an tulo nga guest fellows tikang sa Bukidnon, Cebu ngan Pampanga. Sa katapusan nga gab-i san pandayan, diri mahimo nga waray tagay tagay sin irimnon ug itsa-itsa sin mga siday kaupod an mga magsusurat. Sino ba an diri malilipay sadto nga tuig nga presente an duha nga babayi nga higante san panuratan sa Kabisayaan—si Evasco ug Alunan kaupod an iba pa nga magkarit nga panelists?

An akon sadang nga pagkilala kan Evasco maupay gud siya pag-abot san pagmugna sin mga siday ngan paghatag kritisismo san balor san mga sinurat. Pero umabot sadton 2013 an dilubyo nga waray sumaag sa huna-huna san bisan usa, si Bagyo Yolanda. Dinhi gumawas an kahumok san kasingkasing ni Marjorie Evasco. Nasantop ko nga diri la tubtob san siday an kamaupay niya. Kundi labaw pa sini.

Nakadto sadto nga takna sa Biliran nagtitigaman san ikanapulo nga Lamiraw Workshop an mga magsusurat san Sinirangan Bisayas. Usa kadekada nga pagbudlay, okasyon nga sadang igsaurog. Presente san mga panelists si Prof. Emeritus Merlie Alunan san UP System, Dr. David Genotiva san Eastern Visayas State University, Dr. Hope Yu san University of San Carlos, Prof. Antonino S. De Veyra san UP Mindanao, Mr. Dante Rosales san CALAO Writers Inc., ngan Commissioner Jerry Gracio san Komisyon sa Wikang Filipino, usa gihapon nga miyembro san Katig. Pati an Lamiraw Writers ngan Teatro Dagway performers san Northwest Samar State University dumayo pagpasundayag san mga pinili nga siday san mga batikan nga manunurat san Rehiyon 8. Sugad man tumambong an mga imbitado nga mga magsusurat sadto nga okasyon kaupod an mga miyembro san Katig Writers Network Inc. Nobyembre 8, 2013 gintiupay pagkurukuso san Super Typhoon Yolanda an Samar ug Leyte dida san iya pag-abot kaagahon sadto nga adlaw. An Tacloban an usa san mga nawakay nga bungto nga may dako nga casualties. Maupay kay Nobyembre 7, 2013 pala san kakurolpon ginhimo nga timprano matapos an pandayan kay may tiarabot nga bagyo. Nagpakauli an mga taga Leyte nga mga kaapi (kaupod nira si Dr. Hope Yu), pero nahibilin an mga taga Samar sa Biliran dara kay waray na panahon pag-uli balik sa ira mga bungto. Sa simple nga harampang, didto nahiabutan san kataragman sa Biliran sira, Jerry Gracio, Marlon Mente, Reynel Ignacio, Hermie Sanchez, Nemesio S. Baldesco, Lucilda Luna, Desiree Guades, Lady Fatima Tabugok, Patrick Lacanaria pati ako. Maaram an kadam-an san mga hugpo san mga magsusurat sa Pilipinas nga nakadto sa Biliran an mga Katig Writers para san usa kadekada nga okasyon. Ug nahitabo an delubyo.

Si Marjorie Evasco an una nga tumawag pagkontak sa akon mahitungod san panginano san kamutangan san mga magsusurat sa Samar ug Leyte. Pag-aabot ko pala adto sa pantalan san Calbayog, Nobyebre 10, 2013, kaupod ko an siyam pa nga Samarnon nga survivor san Yolanda katima san amon pagpalagiw tikang sa Biliran (via Maripipi) pinaagi san pagtalabok san Dagat san Samar. Tuman nga may signal na sa Calbayog mao ak niya nakontak kay tulo kaadlaw kami waray text o tawag san amon kapundo sa Naval State University, an host nga liburan san 10th Lamiraw Workshop. Kinulba na sadto nga takna si Ma’am Marj kay diri niya makontak an mga magsusurat nga taga Samar ug Leyte. Mabutlaw pa sa kalawasan an amon pagtalabok. Maalimbunog pa an pamati san pakigsayawsayaw namon san mga balud tipa-Samar. Nakada pa an kuyap san nahitabo sa Tacloban ug tarakin nga mga bungto. Pero napuypoy an akon kagupong kay nagresponde si Marjorie Evasco. Dayon niya pamakiana kun sino an buhi ngan kun may nahiremalaso nga magsusurat. Kaluoy san Makagarahom, waray napukan nga amon kasugbong. Bisan si Dante Rosales (president san CALAO Writers Inc.) nga nahibulag sa amon, kay bumungyod siya san grupo san mga taga Leyte nga nag-apras panguli sadto nga kakurolpon in nakatalwas san lunop ngan makusog nga hangin sa Tacloban. Dayon ni Marjorie Evasco hangyo sa akon nga kadtuon sa Leyte an mga magsusurat panginano kun buhi ba sira. Ngan nagpadara sin kantidad hinabang sa mga magsusurat. An iya tugon, paliton sa grocery sa Calbayog an mga basic food necessities, toiletries ngan first-aid nga makakabalantigay samtang waray pa pagkaon ngan ayuda nga umabot ngadto sa ira. Gintagan manta ak niya dugang nga kwarta para san akon pamasahe ngan pagkaon samtang naapras pagduhol hinabang sa Leyte kay siring ko katapos pala san okasyon sa Biliran hubas na an amon mga bursa. Tumawag pa siya utro kinabuwasan pagdugang san iya personal nga hinabang kay mayda niya mga kasangkayan nga nahampang nga bumulig pagdugang san relief goods nga igpapanhatag sa mga nabaraksan nga mga magsusurat. Gintuman ko an iya tugon subay san amon sabot. Nalipay siya san mahibaro siya nga buhi si Merlie Alunan, David Genotiva, Hope Yu, Janis Claire Salvacion, Michael Villas, Voltaire Oyzon, Firie Jill Ramos, Aivee Badulid, Carmie Ortego, Nino De Veyra, Jenibeth Loro, ug iba pa. Dako an akon pasalamat san iya waray ruhaduha nga panalinsakob. Usa nga butang nga akon hihinumdoman sa mga katuigan.

Sanglit, akon igin hahalad sa iya adlaw nga natawhan ini nga akon siday nga an titulo “Ayaw Pagpudla an Tuog” nahimantala sa libro nga “Sustaining the Archipelago: Philippine Ecopoetry Anthology” (UST Press, 2017) ni Rina Gacia- Chua nga siyahan nahipatik sa akon koleksyon san mga siday nga an titulo “Ayaw Pagpudla an Tuog ug iba pa nga mga Siday”(AILAP & NCCA, 2010). Ini nga siday in mahinungdanon kay mao ini an nagpadaog sa akon san Jimmy Balacuit Literary Award for Poetry sa Iligan National Writers Workshop sadton 16th INWW sa MSU- IIT. Sugad san usa nga puno an amon pagkasangkay ni Marjorie Evasco—tumurok, nanaringsing ug tumubo.

Para sa akon haum nga pagpasidungog kan Marjorie Evasco sini nga akon siday kay siya mismo may pag-ugop san pagpanalipod san aton kalibungan. San iya mga sinurat nga siday ug gumalaysay mahisasaygan kun nano kaimportante an aton natural nga puruy-anan kun aton ini pasipad-an. Yana nga inaabat naton an kabangis san climate change, ini nga puno san Tuog (ug an mga tanom) mao an magpapahinumdom nga nabubuhi kita pinaagi san hangin nga ira igin hahatag sa aton. Makalilipay hibaruan nga basi san usa nga Climate Change Forum nga akon naatindiran sa Visayas State University (VSU), an Tuog o Rosewood (petersianthus quadrialatus) in resilient o makaburuhi nga klase san puno. Lumad ini nga tanom dinhi sa aton dapit. Subay san pag-aradman san mga foresters, kahuman san Bagyo Yolanda usa an Tuog san mga waray katumba nga puno kay may adaptation strategy ini. Waray labot nga tiso ug matugas sini an puno, kun makusog na an hangin iya binubuhian an iya mga dahon para diri maluwat an iya lawas, ngan diri mabari an iya mga sanga.

Para sa akon usa nga Tuog si Marjorie Evasco. Diri la sa rinda san panuratan kundi mismo san iya pagkatawo. An iya pagyukbo san gahum san kalibungan, an iya pakig-angay san iya igkasi tawo, an iya pagbulig san nagtutubo nga mga magsusurat, ug an iya panalinsakob san iba sa takna san krisis in pipira san mga butang nga maupay sa iya.

Hinaot magpabilin sa katuigan an amon pagkasangkay ni Marjorie Evasco, sugad karig-on san Tuog. Ngan magpabilin siya nga Tuog—marig-on, halarom ug malalauman. Sanglit, san kada ko pagkanta san “Magsarangkay” nga sinurat ni Francisco Morilao, Sr., pirmi ko si Ma’am Marj nahihinumdom—an iya hiyom, an iya tawa, an iya adbokasiya, an iya gugma.

Si Harold Mercurio, ngaran nga tawag sa iya san kadam-an, in tuminungnong nga Samarnon sa Siyudad san Calbayog. Usa siya nga magsusurat sin siday ug susumaton sa pinulungan nga Waray. Nag-aram ngan nagtapos siya sa Trinidad Central Elementary School ug Trinidad National High School san iya elementary ug secondarya. Ug sugad man, nag-eskwela siya sa UP Tacloban College para san iya undergraduate degree nga AB Communication Arts ug sa Visayas State University (VSU) san iya san iya graduate studies nga Master of Science in Development Communication. Alumnus gihapon siya san UP Open University (UPOU) san iya Graduate Diploma in Language and Literacy Education pinaagi san scholarship ni Senador Francis Pangilinan ngan Northwest Samar State University (NwSSU) san iya Graduate Diploma in Cultural Education, usa nga scholarship grant san National Commission for Culture and the Arts (NCCA).

Tikang sa katikang mahilig siya magbasa ngan magsurat dara kay iya iroy, si Mansueta Lacaba-Mercurio, in usa nga maestra. Pirmi liwat siya naungay san mga paisan- isan pagsurat, storytelling, pagdeclaim ngan impromptu speech sa Waray ug Iningles nga pinulungan. San linghod niya nga edad nabaid an iya talento ngan interes sa pagsurat tungod kay maribhong an kahiaraan nga kultura sa iya komunidad sa Siyudad san Calbayog. Nagin Grand Winner siya kaupod si Dulce Fel Alvez dida san 1st Ismayling Contest sadton 1997 nga ginhimo san City Arts and Culture Office of Calbayog. Siya in naginworkshop fellow san 16th Iligan National Writers Workshop (2009) ngan nagdaog san Jimmy Balacuit Literary Award for Poetry. Nahimantala an iya siyahan nga libro san siday nga may titulo “Ayaw Pagpudla an Tuog ug Iba Pa nga mga Siday” (2010) nga duyog nga ginpublikar san Ateneo Institute of Literary Arts and Practices (AILAP) ngan National Commission for Culture and the Arts. Co- editor siya san libro nga “Mga Retrato han Akon Bungto at iba pang Akda: Iluminado Lucente” (2014) nga ginmantala san Komisyon sa Wikang Filipino ug National Commission for Culture and the Arts, Lunop: Haiyan Voices and Images (2015) nga ginmantala san Leyte-Samar Heritage Society, Inc. ug National Commission for Culture and the Arts, “Tinalunay: Hinugpong nga Panurat nga Winaray” (2017) nga ginmantala san UP Press, ug san “Pinili: 15 Years of Lamiraw” (2019) nga gin mantala san Katig Writers Network Inc. Taghimugso siya kaupod si Prof. Emeritus Merlie M. Alunan san Lamiraw Creative Writing Workshop nga nagtikang sadton 2004 sa liburan san Northwest Samar State University (NwSSU) sa Siyudad san Calbayog nga ginlilibot na yana sa mga unibersidad sa Rehiyon VIII.

Kaparte san iya pagtubo kumo artist ug magturotdo mao an pagtambong sa mga magkurukadilain nga workshops ug katitirok sugad san Basic Integrated Theater Arts Workshop (BITAW) nga gindumara san City Arts and Culture Office of Calbayog (CACO) sadton 1996, BITAW nga ginpangunahan ni Dr. Orlando Magno pinaagi san pagsponsor san CACO sadton 1997 duranti san Kahiaraan Festival sa Siyudad san Calbayog, UP VisWrite Workshop ni Prof. Merlie M. Alunan sadton 2002, UP Centennial Workshop ug Literature Teachers’ Conference sa UP Tacloban (2008), X≠Y: Training Workshop on Literary Translation (2012) nga ginkaurusahan pagdumara san NCCA-USC-RAFI, Civil Society Project Development Program san Philippine Center of International PEN (2018) nga gindumara sa De La Salle University, International PEN Convention nga gindumara sa Pilipinas (2019) ug iba pa.

Ginhimugso niya an tulo nga hugpo, kaupod an iya mga kasugbong nga magsusurat sa Samar ug Leyte, duranti san iya termino kuno Executive Council Member san National Committee on Literary Arts (2011-2013): an Katig-uban han mga Magsusurat ha Sinirangan Bisayas o mas kilala nga Katig Writers Network Inc. (2011) nakabase sa Siyudad san Tacloban, an Calbayog Literary Arts Organization o mas kilala nga CALAO Writers Inc. (2011) sa Siyudad san Calbayog, ug an Abaknon Literary Arts Guild Inc. o mas kilala sa ngara nga ALAG Writers Inc. (2011) sa isla san Capul, Norte san Samar.

Nagtutdo siya sa STI-Calbayog (2002-2006) ug nagin usa nga propesor sa Northwest Samar State University (2009 hasta ngada yana) nagtutotdo sin Development Communication, Communication Research, Literature, Creative Writing, Translation ug Theater. Miyembro siya san tulo nga hugpo san mga magsusurat nga iya ginhimugso, ADCEP ug sugad man san Philippine International PEN.